«Έπεσε ο άνεμος. Σιωπή. Στη γωνιά τής κάμαρας ένα αλέτρι συλλογισμένο- περιμένει τ' όργωμα. Ακούγεται πιο καθαρά το νερό που κοχλάζει στο τσουκάλι....Και η καρδιά μου εμένα τίποτα πιότερο, συντρόφια μου, ένα πήλινο μαυρισμένο τσουκάλι που κάνει καλά τη δουλειά του -τίποτ' άλλο » Γιάννης Ρίτσος(1909 -1990),Καπνισμένο τσουκάλι
Ο ποταμός της Παναγιάς Τσουκαλαριάς είναι ο πιο ατίθασος της Κω, σύμφωνα με τον λαογράφο Παντελή Σβουρένο, επειδή για πολλά χρόνια ταλαιπωρούσε τους γείτονες του. "Άμα ήθε να γεμίσει χούβελη [ξερό χώμα] την κοίτη του, άλλαζε μόνος άλλη και πάλι άλλη, έτσι αυθαίρετα, και πήγαινε όπου θέλει" . Δεν είχε ποτέ μόνιμη κοίτη και θεωρείτο αδάμαστος και άγριος από τους ντόπιους. Οι μουσουλμάνοι τον έλεγαν μπουκλού [σαβουροπόταμο].
Το Ρέμα Τσουκαλαριά τέμνει κάθετα το ομώνυμο ρήγμα το οποίο έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην τελική διαμόρφωση και αγριάδα του. Τα ποτάμια και τα ρήγματα συχνά πάνε μαζί. Τα ποτάμια συνήθως προέρχονται από τα βουνά, απομακρύνονται από αυτά σε μια πιο ή λιγότερο σταθερή κατεύθυνση, εισέρχονται σε όλο και πιο μεγάλες πεδιάδες και καταλήγουν στην θάλασσα. Για μεγάλα χρονικά διαστήματα, τείνουν να αλλάζουν πορεία σε απάντηση στις τεκτονικές διαδικασίες (όπως η ανύψωση των βουνών και η μείωση των λεκανών) ή την αλλαγή του κλίματος. Μπορούν επίσης να προσαρμόσουν την πορεία τους γρήγορα, μερικές φορές στιγμιαία, σε απόκριση σε καταστροφικά γεγονότα, όπως πλημμύρες, ηφαιστειακές εκρήξεις, κατολισθήσεις, σεισμούς κά.
Κατεβαίνοντας από την Βαραβόλα, ερχόμαστε σε επαφή με το δυτικό τμήμα του ρήγματος Κοκκινόνερο και το ανατολικό τμήμα του ρήγματος Τσουκαλαριά. Δύο πολύ επικίνδυνα ρήγματα αλλά ζωτικής σημασίας για την δημιουργία της εύφορης πεδιάδας της πρωτεύουσας του νησιού. Η συνάντηση έχει δημιουργήσει μία ζώνη μεταβίβασης ανάμεσα σε δύο ενεργά ρήγματα. Το όλο σύστημα αποτελεί μία ενιαία πλέον ζώνη διάρρηξης με εκτιμώμενο μήκος τουλάχιστον 10,5 χλμ το οποίο μπορεί να δώσει σεισμούς 6-6,7R. Σεισμικά γεγονότα χιλιάδων χρόνων έβαλαν το χεράκι τους τόσο στο κτίσιμο της οροσειράς Σύμπετρο όσο και στη διαμόρφωση του υδρογραφικού δικτύου της περιοχής με τις πλούσιες ποτάμιες προσχώσεις.
Για την Τσουκαλαριά ο Ιάκωβος Ζαρράφτης αναφέρει " Άνωθεν των μικρο-υψωμάτων της Αμπαύρης ανέρχονται ταπειναί κλιτύες επικλινείς προς ανατολικά, εισχωρούσαι εις κοίλωμα όπου υπάρχει μονύδριον η Παναγία Τσουκαλαριών...Τούτων άνωθεν προς δυτικά παρά την άγουσαν εις Βουρίναν είνε τα Τσουκαλαριά, αγγειοπλαστεία αργούντα. Άνωθεν προς νότο υπάρχουσι έγχρωμα μάρμαρα[σομακιά]."
Η ονομασία Παναγιά Τσουκαλαριά πιθανόν είναι μεταγενέστερη, καθώς δεν συναντάται σε χάρτες παλαιότερους του 1880, ενώ κατά πάσα πιθανότητα προήλθε από την ύπαρξη εργαστηρίων αγγειοπλαστικής. Σε παλιούς χάρτες σημειώνεται το ρέμα Αναβολιά, ο Πλατύς Ποταμός, η Βουρίνα όμως απουσιάζει το όνομα Τσουκαλαριά. Για πρώτη φορά εμφανίζεται ως τοπωνύμιο Zuccalaria σε κτηματολογικούς χάρτες της Ιταλοκρατίας. Προφανώς έχει να κάνει με το τσουκάλι από την ιταλική λέξη zucca δηλαδή κολοκύθα.
Η αγγειοπλαστική, από τις αρχαιότερες τέχνες στο νησί της Κω, αναπτύχθηκε κυρίως λόγω της γεωλογίας του. Οι πλούσιες ποτάμιες αποθέσεις γνωστές ως αλλούβια και η τεράστια επίπεδη πεδιάδα της ήταν καθοριστικής σημασίας στη δημιουργία της αναγκαίας πρώτης ύλης. Τα ηφαιστειοιζηματογενή εδάφη παρήγαγαν καλό κρασί, λάδι, μέλι, όσπρια, κά, όμως όλα αυτά χρειάζονταν κατάλληλους χώρους αποθήκευσης.
Οι αρχαίοι αγγειοπλάστες της Κω αρχικά κατασκεύαζαν πήλινα αντικείμενα για την κάλυψη των αναγκών του νησιού. Όμως με τον χρόνο τα έργα τους εξαπλώθηκαν σε όλο τον γνωστό κόσμο. Τα αγγειοπλαστεία της Παναγιάς Τσουκαλαριάς χρειάζονταν πηλό ή καλύτερα κεραμία όπως την αποκαλούσε ο Ηρόδοτος, δηλαδή κάθε είδος καλής πλαστικής αργίλου. Οι αρχαίοι ονόμαζαν πηλό, τις αργίλους κατώτερης ποιότητας με σημαντική περιεκτικότητα σε λεπτό χαλαζία. Την εναπόθεση της κεραμίας είχε αναλάβει το υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής το οποίο κατέβαζε τεράστιες ποσότητες σε στρώματα διαδοχικά, σε διαφορετικές χρονιές και σε συνδυασμό με τις εναλλασσόμενες κλιματολογικές συνθήκες. Το κοκκινόχωμα προερχόταν από φθορά πετρωμάτων, το οποίο σε ορισμένες τοποθεσίες εμπλουτιζόταν από τα υλικά αποσάθρωσης του βραχώδους υποβάθρου. Η όλη φυσική διαδικασία έδινε μία καταπληκτική ορυκτή ύλη που χρησιμοποιούσαν στα αρχαία κεραμικά αντικείμενα, τα οποία σήμερα δεν στολίζουν μόνο τις αίθουσες των μουσείων της χώρας μας. Ερυθρόμορφα κεραμικά αριστουργήματα από την γη της Κω έχουν βρεθεί σε διάφορα μέρη του αρχαίου κόσμου σύμφωνα με την αρχαιολόγο Βίκυ Γεωργοπούλου.
Η αγγειοπλαστική δεν μπορούσε να ασκηθεί οπουδήποτε, παρά μόνο εκεί όπου υπήρχαν υλικά με κατάλληλες προδιαγραφές [εύπλαστη άργιλος,νερό] και η τεχνική παράδοση. Τέτοιες τοποθεσίες στο νησί εκτός από την Παναγιά Τσουκαλαριά ήταν τα Τσουκαλαριά της Καρδάμαινας και τα Τσουκαλοχώματα της Αντιμάχειας, όπου οι κάτοικοι ασχολούνταν με την αγγειοπλαστική τα παλιά χρόνια.
Η κατασκευή αγγείων απαιτούσε μια μακρά και επιμελημένη εργασία πριν από την παραγωγή. Για να γίνει κάποιος τσουκαλάς [αγγειοπλάστης] χρειαζόταν γνώσεις γλυπτικής, ζωγραφικής, αρκετή φαντασία και δεξιοτεχνία στα χέρια.
Ενας από τους τελευταίους μεγάλους τσουκαλάδες της Κω ήταν ο Κωσταντής Μαμουζέλος. Η δουλειά του άρχιζε σκάβοντας με τον κασμά το κοκκινόχωμα, έπειτα το μετέφερε με ζώα στο τσουκαλάδικο του. Κατόπιν το κοπανούσε για να το κάμει σκόνη,το κοσκίνιζε, το ζύμωνε με τα πόδια του και τέλος διαμόρφωνε τα πήλινα σκεύη. Πριν χρησιμοποιήσει το καμίνι, τα τοποθετούσε σε πάγκο και τα έβαζε να στεγνώσουν. Έπρεπε να ξεραθούν καλά πριν στοιβαχθούν για ψήσιμο. Τα λαγήνια, τα τσουκάλια και άλλα σκεύη αν δεν τοποθετούνταν σωστά υπήρχε κίνδυνος να καταρρεύσουν λόγω βαρύτητας. Μετά το ψήσιμο τα σκεύη έπρεπε να ξεκαμινιάσουν για 3 ημέρες.
Καθοριστική σημασία για την αγγειοπλαστική είχε η ανακάλυψη του τροχού. Μεταξύ των πρώτων που χρησιμοποίησαν τον τροχό ήταν οι αγγειοπλάστες της Μεσοποταμίας[σημερινό Ιράκ] κατά τη διάρκεια της περιόδου του Ubaid (περίπου 6500 έως 3800 π.Χ.). Οι τόρνοι χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα και την Αίγυπτο μεταξύ 600 και 300 π.Χ.
Σήμερα τα ορυκτά της πλαστικής αργίλου δεν έχουν χάσει την αξία τους. Αρκετοί πιστεύουν ότι η σύγχρονη βιομηχανία οδήγησε τους αγγειοπλάστες να εγκαταλείψουν την τέχνη τους όμως η πλαστική άργιλος εξακολουθεί να βασιλεύει. Η μαζική παραγωγή αγγείων από τις βιομηχανίες μπορεί να έριξε κατακόρυφα τις τιμές με αποτέλεσμα να μην συμφέρει η κατασκευή χειροποίητων αντικειμένων όμως το κεραμικό υλικό παραμένει πολύ σημαντικό για τον πολιτισμό μας. Η μαλακή κεραμία με αργιλούχα ορυκτά και οξείδια του σιδήρου σε σχεδόν ιδανικές ποσοστώσεις όπως της Κω, τα οποία προσδίδουν το χαρακτηριστικό έντονο κοκκινωπό χρώμα, χρησιμοποιείται στην ηλεκτρονική, ιατρική, φαρμακευτική, σύγχρονες τεχνολογικές εφαρμογές [κινητά κά] κατασκευή οικοδομικών υλικών (τούβλα, πλακάκια, κλπ), και τόσα άλλα.
Γεωδίφης
Πηγές
1.Γεωλογικός Χάρτης Κω- ΙΓΜΕ
2.Κώια- Ιάκωβος Ζαρράφτης
3.Η Κως μια φορά και ένα καιρό- Παντελής Σβουρένος
4.USGS
Ο ποταμός της Παναγιάς Τσουκαλαριάς είναι ο πιο ατίθασος της Κω, σύμφωνα με τον λαογράφο Παντελή Σβουρένο, επειδή για πολλά χρόνια ταλαιπωρούσε τους γείτονες του. "Άμα ήθε να γεμίσει χούβελη [ξερό χώμα] την κοίτη του, άλλαζε μόνος άλλη και πάλι άλλη, έτσι αυθαίρετα, και πήγαινε όπου θέλει" . Δεν είχε ποτέ μόνιμη κοίτη και θεωρείτο αδάμαστος και άγριος από τους ντόπιους. Οι μουσουλμάνοι τον έλεγαν μπουκλού [σαβουροπόταμο].
Το Ρέμα Τσουκαλαριά τέμνει κάθετα το ομώνυμο ρήγμα το οποίο έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην τελική διαμόρφωση και αγριάδα του. Τα ποτάμια και τα ρήγματα συχνά πάνε μαζί. Τα ποτάμια συνήθως προέρχονται από τα βουνά, απομακρύνονται από αυτά σε μια πιο ή λιγότερο σταθερή κατεύθυνση, εισέρχονται σε όλο και πιο μεγάλες πεδιάδες και καταλήγουν στην θάλασσα. Για μεγάλα χρονικά διαστήματα, τείνουν να αλλάζουν πορεία σε απάντηση στις τεκτονικές διαδικασίες (όπως η ανύψωση των βουνών και η μείωση των λεκανών) ή την αλλαγή του κλίματος. Μπορούν επίσης να προσαρμόσουν την πορεία τους γρήγορα, μερικές φορές στιγμιαία, σε απόκριση σε καταστροφικά γεγονότα, όπως πλημμύρες, ηφαιστειακές εκρήξεις, κατολισθήσεις, σεισμούς κά.
Κατεβαίνοντας από την Βαραβόλα, ερχόμαστε σε επαφή με το δυτικό τμήμα του ρήγματος Κοκκινόνερο και το ανατολικό τμήμα του ρήγματος Τσουκαλαριά. Δύο πολύ επικίνδυνα ρήγματα αλλά ζωτικής σημασίας για την δημιουργία της εύφορης πεδιάδας της πρωτεύουσας του νησιού. Η συνάντηση έχει δημιουργήσει μία ζώνη μεταβίβασης ανάμεσα σε δύο ενεργά ρήγματα. Το όλο σύστημα αποτελεί μία ενιαία πλέον ζώνη διάρρηξης με εκτιμώμενο μήκος τουλάχιστον 10,5 χλμ το οποίο μπορεί να δώσει σεισμούς 6-6,7R. Σεισμικά γεγονότα χιλιάδων χρόνων έβαλαν το χεράκι τους τόσο στο κτίσιμο της οροσειράς Σύμπετρο όσο και στη διαμόρφωση του υδρογραφικού δικτύου της περιοχής με τις πλούσιες ποτάμιες προσχώσεις.
Για την Τσουκαλαριά ο Ιάκωβος Ζαρράφτης αναφέρει " Άνωθεν των μικρο-υψωμάτων της Αμπαύρης ανέρχονται ταπειναί κλιτύες επικλινείς προς ανατολικά, εισχωρούσαι εις κοίλωμα όπου υπάρχει μονύδριον η Παναγία Τσουκαλαριών...Τούτων άνωθεν προς δυτικά παρά την άγουσαν εις Βουρίναν είνε τα Τσουκαλαριά, αγγειοπλαστεία αργούντα. Άνωθεν προς νότο υπάρχουσι έγχρωμα μάρμαρα[σομακιά]."
Η ονομασία Παναγιά Τσουκαλαριά πιθανόν είναι μεταγενέστερη, καθώς δεν συναντάται σε χάρτες παλαιότερους του 1880, ενώ κατά πάσα πιθανότητα προήλθε από την ύπαρξη εργαστηρίων αγγειοπλαστικής. Σε παλιούς χάρτες σημειώνεται το ρέμα Αναβολιά, ο Πλατύς Ποταμός, η Βουρίνα όμως απουσιάζει το όνομα Τσουκαλαριά. Για πρώτη φορά εμφανίζεται ως τοπωνύμιο Zuccalaria σε κτηματολογικούς χάρτες της Ιταλοκρατίας. Προφανώς έχει να κάνει με το τσουκάλι από την ιταλική λέξη zucca δηλαδή κολοκύθα.
Η αγγειοπλαστική, από τις αρχαιότερες τέχνες στο νησί της Κω, αναπτύχθηκε κυρίως λόγω της γεωλογίας του. Οι πλούσιες ποτάμιες αποθέσεις γνωστές ως αλλούβια και η τεράστια επίπεδη πεδιάδα της ήταν καθοριστικής σημασίας στη δημιουργία της αναγκαίας πρώτης ύλης. Τα ηφαιστειοιζηματογενή εδάφη παρήγαγαν καλό κρασί, λάδι, μέλι, όσπρια, κά, όμως όλα αυτά χρειάζονταν κατάλληλους χώρους αποθήκευσης.
Οι αρχαίοι αγγειοπλάστες της Κω αρχικά κατασκεύαζαν πήλινα αντικείμενα για την κάλυψη των αναγκών του νησιού. Όμως με τον χρόνο τα έργα τους εξαπλώθηκαν σε όλο τον γνωστό κόσμο. Τα αγγειοπλαστεία της Παναγιάς Τσουκαλαριάς χρειάζονταν πηλό ή καλύτερα κεραμία όπως την αποκαλούσε ο Ηρόδοτος, δηλαδή κάθε είδος καλής πλαστικής αργίλου. Οι αρχαίοι ονόμαζαν πηλό, τις αργίλους κατώτερης ποιότητας με σημαντική περιεκτικότητα σε λεπτό χαλαζία. Την εναπόθεση της κεραμίας είχε αναλάβει το υδρογραφικό δίκτυο της περιοχής το οποίο κατέβαζε τεράστιες ποσότητες σε στρώματα διαδοχικά, σε διαφορετικές χρονιές και σε συνδυασμό με τις εναλλασσόμενες κλιματολογικές συνθήκες. Το κοκκινόχωμα προερχόταν από φθορά πετρωμάτων, το οποίο σε ορισμένες τοποθεσίες εμπλουτιζόταν από τα υλικά αποσάθρωσης του βραχώδους υποβάθρου. Η όλη φυσική διαδικασία έδινε μία καταπληκτική ορυκτή ύλη που χρησιμοποιούσαν στα αρχαία κεραμικά αντικείμενα, τα οποία σήμερα δεν στολίζουν μόνο τις αίθουσες των μουσείων της χώρας μας. Ερυθρόμορφα κεραμικά αριστουργήματα από την γη της Κω έχουν βρεθεί σε διάφορα μέρη του αρχαίου κόσμου σύμφωνα με την αρχαιολόγο Βίκυ Γεωργοπούλου.
Η αγγειοπλαστική δεν μπορούσε να ασκηθεί οπουδήποτε, παρά μόνο εκεί όπου υπήρχαν υλικά με κατάλληλες προδιαγραφές [εύπλαστη άργιλος,νερό] και η τεχνική παράδοση. Τέτοιες τοποθεσίες στο νησί εκτός από την Παναγιά Τσουκαλαριά ήταν τα Τσουκαλαριά της Καρδάμαινας και τα Τσουκαλοχώματα της Αντιμάχειας, όπου οι κάτοικοι ασχολούνταν με την αγγειοπλαστική τα παλιά χρόνια.
Η κατασκευή αγγείων απαιτούσε μια μακρά και επιμελημένη εργασία πριν από την παραγωγή. Για να γίνει κάποιος τσουκαλάς [αγγειοπλάστης] χρειαζόταν γνώσεις γλυπτικής, ζωγραφικής, αρκετή φαντασία και δεξιοτεχνία στα χέρια.
Ενας από τους τελευταίους μεγάλους τσουκαλάδες της Κω ήταν ο Κωσταντής Μαμουζέλος. Η δουλειά του άρχιζε σκάβοντας με τον κασμά το κοκκινόχωμα, έπειτα το μετέφερε με ζώα στο τσουκαλάδικο του. Κατόπιν το κοπανούσε για να το κάμει σκόνη,το κοσκίνιζε, το ζύμωνε με τα πόδια του και τέλος διαμόρφωνε τα πήλινα σκεύη. Πριν χρησιμοποιήσει το καμίνι, τα τοποθετούσε σε πάγκο και τα έβαζε να στεγνώσουν. Έπρεπε να ξεραθούν καλά πριν στοιβαχθούν για ψήσιμο. Τα λαγήνια, τα τσουκάλια και άλλα σκεύη αν δεν τοποθετούνταν σωστά υπήρχε κίνδυνος να καταρρεύσουν λόγω βαρύτητας. Μετά το ψήσιμο τα σκεύη έπρεπε να ξεκαμινιάσουν για 3 ημέρες.
Καθοριστική σημασία για την αγγειοπλαστική είχε η ανακάλυψη του τροχού. Μεταξύ των πρώτων που χρησιμοποίησαν τον τροχό ήταν οι αγγειοπλάστες της Μεσοποταμίας[σημερινό Ιράκ] κατά τη διάρκεια της περιόδου του Ubaid (περίπου 6500 έως 3800 π.Χ.). Οι τόρνοι χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα και την Αίγυπτο μεταξύ 600 και 300 π.Χ.
Σήμερα τα ορυκτά της πλαστικής αργίλου δεν έχουν χάσει την αξία τους. Αρκετοί πιστεύουν ότι η σύγχρονη βιομηχανία οδήγησε τους αγγειοπλάστες να εγκαταλείψουν την τέχνη τους όμως η πλαστική άργιλος εξακολουθεί να βασιλεύει. Η μαζική παραγωγή αγγείων από τις βιομηχανίες μπορεί να έριξε κατακόρυφα τις τιμές με αποτέλεσμα να μην συμφέρει η κατασκευή χειροποίητων αντικειμένων όμως το κεραμικό υλικό παραμένει πολύ σημαντικό για τον πολιτισμό μας. Η μαλακή κεραμία με αργιλούχα ορυκτά και οξείδια του σιδήρου σε σχεδόν ιδανικές ποσοστώσεις όπως της Κω, τα οποία προσδίδουν το χαρακτηριστικό έντονο κοκκινωπό χρώμα, χρησιμοποιείται στην ηλεκτρονική, ιατρική, φαρμακευτική, σύγχρονες τεχνολογικές εφαρμογές [κινητά κά] κατασκευή οικοδομικών υλικών (τούβλα, πλακάκια, κλπ), και τόσα άλλα.
Γεωδίφης
Πηγές
1.Γεωλογικός Χάρτης Κω- ΙΓΜΕ
2.Κώια- Ιάκωβος Ζαρράφτης
3.Η Κως μια φορά και ένα καιρό- Παντελής Σβουρένος
4.USGS
RSS Feed
